مواد افیونی چیست و معمولا چگونه مصرف می‌شود؟ چه عواملی در ایجاد اختلال مصرف مواد افیونی می‌توانند دخیل باشند؟ در این مقاله با مواد افیونی و همینطور عوامل موثر بر ایجاد اختلالات مرتبط با مصرف مواد افیونی، آشنا خواهید شد.
اختلالات مرتبط با مصرف مواد افیونی (Opioids):
اصطلاح "مواد افیونی" متعلق به ترکیباتی است که معمولا به دو روش بدست آمده و از طریق تدخین، استنشاق، خوراکی و تزریق وریدی یا زیر جلدی، مورد سوء مصرف قرار می‌گیرد:
- ترکیباتی که از دانه گیاه خشخاش استخراج می‌شود و حاوی حدود 20 نوع آلکالوئید از جمله مورفین است.
- ترکیبات نیمه مصنوعی و مصنوعی با خصوصیات مشابه، که می‌توانند با گیرنده‌های مواد افیونی در مغز تعامل داشته باشند.
از آنجایی که خواص ضد درد و آرامبخش مواد افیونی از قرن‌ها قبل برای بشر به اثبات رسیده بود، همواره این مواد در شاخه پزشکی برای تسکین و کنترل درد بیمار استفاده وسیعی داشته‌اند. اما موضوع مورد بحث ما در این مقاله مصارف نابجا و غیرپزشکی این مواد است که طیف وسیعی از جامعه انسانی از فقیر و ثروتمند، پیر و جوان را گرفتار خود کرده و تبدیل به بلایی خانمان سوز برای جوامع گردیده است. استفاده منظم و طولانی مدت غیر پزشکی و خودسرانه از مواد افیونی می‌تواند منجر به وابستگی به این مواد و سایر مشکلات سلامتی شود. وابستگی به مواد افیونی، اختلال در تنظیم مصرف مواد افیونی ناشی از استفاده مکرر یا مداوم از این دسته از مواد است. ویژگی بارز وابستگی، انگیزه درونی قوی برای استفاده از مواد افیونی است که با اختلال در توانایی کنترل مصرف، افزایش اولویت استفاده از مواد به سایر فعالیت‌ها و تداوم استفاده با وجود آسیب یا عواقب منفی، خود را نشان می‌دهد.
ویژگی‌های فیزیولوژیکی وابستگی نیز ممکن است وجود داشته باشد؛ از جمله افزایش تحمل به اثرات مواد افیونی، علائم ترک پس از قطع یا کاهش مصرف، یا استفاده مکرر از مواد مخدر یا مواد دارویی مشابه برای جلوگیری یا کاهش علائم ترک. طبق آمار بدست آمده از تحقیقاتی که توسط سازمان بهداشت جهانی صورت گرفته است، حدود 269 میلیون نفر (یا 5.3٪ از جمعیت جهانی 15-64 ساله) حداقل یک بار در سال 2018 از مواد مخدر مصرف کرده‌اند که در این میان حدود 58 میلیون نفر مواد افیونی را برای مصرف انتخاب کرده‌اند. در این میان، هروئین که قابلیت انحلال آن بسیار بالا بوده و بسیار سریع از سد خونی-مغزی عبور می‌کند و تاثیرات خود را نشان می‌دهد، بیشترین استفاده را داشته است. خوشبختانه در چند دهه اخیر پیشرفت زیادی در زمینه درک خطرات ناشی از مواد افیونی و وابستگی به آن‌ها صورت گرفته است و این باور که استفاده از این مواد موجب ایجاد اختلالی مزمن و عود کننده می‌شود و نیاز به مداخلات پزشکی و روانپزشکی دارد، بطور گسترده‌ای مورد پذیرش واقع شده است.
مصرف بیش از اندازه مواد افیونی با تاثیر روی مرکز تنفس در مغز، می‌تواند منجر به بیهوشی و مرگ شود. سالانه حدود نیم میلیون مرگ در سراسر جهان ناشی از مصرف مواد روانگردان گزارش می‌شود؛ که بیش از 70 در صد آن‌ها مربوط به مواد افیونی و 30 درصد آن‌ها منحصرا به سبب مصرف بیش از اندازه این مواد است. براساس تخمین‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) تقریباً 115000 نفر در سال 2017 در اثر مصرف بیش از حد مواد افیونی جان خود را از دست داده‌اند. مصرف بیش از حد مواد افیونی در سال‌های اخیر در چندین کشور افزایش یافته است، که بخشی از آن به دلیل افزایش استفاده از این مواد در مدیریت درد مزمن و افزایش استفاده از مواد مخدر بسیار قوی در بازار داروهای غیرقانونی است. در ایالات متحده آمریكا، مصرف بیش از حد مواد افیونی بین سال‌های 2010 و 2018 افزایش 120درصدی داشته است دو سوم مرگ و میر ناشی از مصرف بیش از حد مواد افیونی در سال 2018 در ایالات متحده شامل مواد مخدر مصنوعی از جمله فنتانیل و مشتقات آن است.
اختلالات شایع ناشی از مواد افیونی شامل مواردی نظیر: مسمومیت با مواد افیونی، محرومیت از مواد افیونی، اختلال خواب ناشی از مواد افیونی، روان آشفتگی ناشی از مسمومیت با افیون‌ها و کژکاری جنسی هستند. از دگر اختلالات مشاهده شده می‌توان به اختلال روان پریشی، اختلال خلقی و اختلال اضطرابی ناشی از مصرف مواد افیونی اشاره کرد. نگرانی عمده‌ی دیگری که به مصرف وریدی مواد افیونی مربوط می‌شود، انتقال ویروس نقص ایمنی اکتسابی انسان (HIV ) و هپاتیت است که از طریق سوزن‌های آلوده و استفاده مشترک بین افراد رخ می‌دهد. برخی از مواد افیونی که مورد استفاده زیاد قرار می گیرند عبارت‌اند از: تریاک، مورفین، هروئین، هیدرومورفون، اکسی مورفون، متادون، پتیدین، فنتانیل، کدئین و بوپرونورفین.
چه عواملی در ایجاد اختلال مصرف مواد افیونی می‌توانند دخیل باشند؟
متاسفانه وابستگی به مواد افیونی محدود به طبقه خاص و یا قشر خاصی نمی‌شود، اما میزان بروز آن در طبقاتی که به لحاظ اقتصادی و اجتماعی در سطح پایین‌تری قرار دارند و یا اقلیت‌های قومی هستند، بیشتر است. از طرفی بستر و محیطی که فرد در آن رشد می‌کند نقش پررنگی در ایجاد این اختلال دارد؛ بعنوان مثال فرزندان طلاق و فرزندانی که تک والدی هستند و یا در خانواده‌ای رشد کرده‌اند که یکی از اعضاء گرفتار اختلال مصرف مواد است، به احتمال بیشتری دچار وابستگی خواهند شد. البته باید به این موارد داشتن زمینه مشکلات رفتاری در مدرسه و علائم اختلال سلوک و رفتارهای ضد اجتماعی را نیز اضافه کرد. معمولا در نوجوانانی که افسردگی زمینه‌ای دارند و از عزت نفس پایین و ترس از شکست رنج می‌برند، اختلال مصرف مواد افیونی مخصوصا هروئین، برای ایجاد احساس مثبت مشاهده می‌شود.
تحقیقات نشان داده است میزان بروز اختلال مصرف مواد افیونی در دوقلوهای همسان نسبت به دوقلوهای دو تخمکی بیشتر است. محققان اظهار داشته‌اند، برخی از افراد نیز بطور ژنتیکی با کمبود ترشح طبیعی و خودکار مواد افیونی در بدن خود مواجه و یا دچار کاهش فعالیت و یا کاهش میزان حساسیت گیرنده‌های مواد افیونی هستند. عده‌ای از افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد افیونی نیز ممکن است در سیستم انتقال عصبی دوپامینرژیک یا نورآدرنرژیک اختلال داشته باشند، که این موارد زمینه را برای بروز این اختلال فراهم می‌کند، البته تحقیقات برای اطمینان از این موارد همچنان ادامه دارد.
طبق موارد ذکر شده در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی(DSM-5) مشاهده حداقل دو مورد از موارد زیر در یک دوره 12 ماهه می‌تواند نشان دهنده‌‌ی اختلال مصرف مواد افیونی باشد:
- مصرف مقادیر بیشتر، یا مصرف دارو در مدت زمان طولانی تر از حد پیش بینی شده توسط مصرف کننده.
- تمایل مداوم یا تلاش‌های ناموفق برای کاهش یا کنترل مصرف مواد افیونی.
- صرف زمان زیادی برای به دست آوردن یا استفاده از مواد مخدر یا بازیابی و بهبود اثرات آن.
- اشتیاق، هوس یا تمایل شدید به استفاده از مواد افیونی.
- عدم انجام تعهدات در محل کار، مدرسه یا خانه.
- ادامه مصرف مواد افیونی علی رغم داشتن مشکلات اجتماعی یا بین فردی مکرر.
- انصراف یا کاهش فعالیت‌های تفریحی، اجتماعی و شغلی به دلیل استفاده از مواد افیونی.
- استفاده از مواد افیونی در شرایط خطرناک مانند زمان رانندگی.
- ادامه مصرف مواد افیونی علی رغم وجود مشکل جسمی یا روانی مداوم که احتمالاً توسط مواد افیونی ایجاد یا بدتر شده است.
- تحمل (به عنوان مثال، نیاز به مقادیر بیشتر برای ایجاد اثر ثابت، یا کاهش اثر با ادامه استفاده از همان مقدار ماده)
- تجربه ترک (نشانگان ترک مواد افیونی) یا مصرف مواد افیونی مشابه (یا ماده ای با اثرات مشابه) برای تسکین یا جلوگیری از علائم ترک.
مسمومیت با مواد افیونی:
ویژگی بارز و اصلی مسمومیت ناشی از مصرف مواد افیونی تغییرات رفتاری یا روانی است که در شخص مشاهده می‌شود. این تغییرات از سرخوشی شروع شده و سپس به حالت ملال و کندی روانی – حرکتی و اختلال در قضاوت می‌انجامد. دیگر نشانه‌های مسمومیت با این دسته از مواد خواب آلودگی و اغماء، گفتار بریده بریده، اختلال در توجه و حافظه، تنگ شدن مردمک چشم و یا اتساع آن در اثر کمبود شدید اکسیژن هستند.
محرومیت از مواد افیونی:
ایجاد علائم و نشانه‌های محرومیت از مواد افیونی و مدت زمان برطرف شدن آن‌ها با توجه به نوع ماده مصرفی متفاوت است:
- مصرف هروئین و مورفین: معمولا بعد از حدود یک تا دو هفته مصرف مداوم در مدت زمان 6 الی 8 ساعت بعد از آخرین دوز مصرف علائم محرومیت مشخص می‌شود و طی دو یا سه روز به اوج خود می‌رسد و حداکثر ظرف مدت 10 روز پس از آن کاهش می‌یابد، اما برخی از علائم ناشی از ترک این مواد ممکن است تا 6 ماه یا بیشتر نیز ادامه داشته باشد.
- علائم ترک مصرف متادون: بین یک تا سه روز بعد از آخرین مصرف خود را نشان داده و طی مدت 10 تا 14 روز از بین می‌رود.
نشانه‌های جسمانی محرومیت از مواد افیونی شامل: دردهای شکمی، اسهال شدید، گرفتگی شدید عضلات، آبریزش بینی، ریزش اشک، درد استخوان، خمیازه، گشاد شدن مردمک، افزایش فشار خون، افزایش ضربان قلب، بی‌نظمی در تنظیم حرارت بدن، بی قراری، افسردگی، تحریک پذیری، ضعف، تهوع و استفراغ می‌باشد. بروز تب و سیخ شدن موها معمولا در مواد شدیدتر محرومیت رخ می‌دهد و در موارد معمول مشاهده نمی‌شود.
درمان اختلال مرتبط با مصرف مواد افیونی:
درمان به طور معمول شامل رویکردهای شناختی - رفتاری مانند ایجاد انگیزه برای تغییر و آموزش در مورد درمان و پیشگیری از عود اختلال، روان درمانی فردی، خانواده درمانی(در صورتی که فرد با خانواده زندگی کند)، شرکت در درمان های گروهی و یادگیری مهارت‌های فردی و اجتماعی است. علاوه بر این، درمان نظارتی و سم زدایی با استفاده از داروهایی مانند متادون، بوپرونورفین و آنتاگونیست‌های (مواد دارای اثر مخالف) مواد افیونی، در مراکز ترک و در جهت کاهش و برطرف شدن علائم محرومیت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این درمان‌های دارویی دارای مزیت‌هایی نیز هستند؛ بعنوان مثال فرد را از مصرف وریدی بی نیاز کرده و خطر انتشار ویروس‌های هپاتیت و HIV را کاهش می‌دهند. البته خود این مواد نیز اگر طولانی مدت و بصورت خودسرانه مورد استفاده قرار گیرند، می‌توانند سبب وابستگی شوند و در صورت ترک، علائم محرومیت نسبت به آن‌ها بوجود می‌آید. اما این موضوع در مورد تجویز آنتاگونیست‌های مواد افیونی صادق نیست و این داروها موجب وابستگی نمی‌شوند و از طرفی دیگر، به دلیل اثراتی که روی فیزیولوژی فرد دارند وی را از رفتار جستجوی مواد در امان نگه می‌دارند.
منابع:
- خلاصه روانپزشکی کاپلان – سادوک (ترجمه دکتر فرزین رضاعی- جلد 2)
- www.psychiatry.org (American psychiatric association)
- www.who.int
پرفروش‌ترین رمان کشور (کتابراه)
ستایش شده توسط دو تن از نویسندگان بزرگ جهان
ترجمه شده به دو زبان عربی و انگلیسی مطالبی که ممکن است به آن علاقه داشته باشید